उन्हाळी ज्वारी लागवड
उन्हाळी हंगामातसुद्धा मराठवाड्यामध्ये विशेषतः नांदेड, हिंगोली व परभणी जिल्ह्यात ज्वारीची लागवड केली जाते.
रब्बी ज्वारी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. धान्‍य व कडब्‍याच्‍या रूपाने रब्बी ज्वारीचे दुहेरी उपयोग आहे. देशाची वाढती लोकसंख्‍या व दुभत्‍या जनावरांना लागणारा चारा तसेच जागतिक स्‍तरावरील अन्नधान्याची टंचाई लक्षात घेता कमीत कमी क्षेत्रावर रब्बी ज्वारीचे उत्पादन वाढविणे नितांत गरजेचे झाले आहे. त्याकरिता सुधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून प्रती हेक्टरी पिकाची उत्पादन व उत्पादकता वाढवून देशाच्या अन्नधान्य उत्पादनात आपला वाटा वाढविणे गरजेचे झाले आहे.
उन्हाळी ज्वारी लागवडीचा कालावधी
उन्हाळी ज्वारीची पेरणी डिसेंबरमध्ये केली असता जास्तथंडीमुळे उगवण होत नाही. तसेच साधारणतः फेब्रुवारी महिन्यानंतर पेरणी केल्यास पीक जास्त तापमानामुळे फुलोऱ्यात येते. त्यात दाणे भरत नाहीत. उत्पादनात मोठी घट होते. म्हणून उन्हाळी ज्वारीची पेरणीची योग्य वेळ म्हणजे संक्रांत होय. १५ ते २० जानेवारीच्या दरम्यान उन्हाळी ज्वारीची पेरणी करावी.
ज्वारीचे उत्पादन महाराष्ट्राबरोबरच, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, गुजरात, मध्य प्रदेश व राजस्थान या सहा राज्यांत घेतले जाते. उत्तर प्रदेश, तमिळनाडू, हरियाणा, ओरिसा, केरळ व दिल्ली या राज्यांत थोड्याफार प्रमाणावर ज्वारीचे पीक घेतले जाते. ज्वारीचे पिकाचे 2020-21 मधील महाराष्ट्रातील लागवडीखालील क्षेत्र 1859.1 हेक्टर असून, ज्वारीचे उत्पादन 1906.6 टन एवढे आहे तर प्रती हेक्टरी उत्पादकता 1025.6 किलोग्रॅम/हेक्टर अशी आहे. (महाराष्ट्र शासन कृषि विभाग) असे असून देखील महाराष्ट्रातील ज्वारी पिकाची प्रती हेक्टरी उत्पादकता खूप कमी आहे ते वाढवणे गरजेचे आहे.
ठिबक सिंचन अनुदान योजना संपूर्ण माहिती
उन्हाळी ज्वारी जमीन व पूर्वमशागत:
खरीप ज्वारी शक्यतो कोरडवाहू जमिनीतील पीक आहे, परंतु रब्बी अथवा उन्हाळी हंगामात ज्वारीचे पीक घ्यावयाचे झाल्यास पाण्याची सोय असणे अत्यंत आवश्यक आहे. या पिकासाठी मध्यम ते खोल भारी व पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी जमीन निवडावी. सर्वात आधी लागवडी खालील क्षेत्राची पूर्ण नांगरणी करून घ्यावी. त्यानंतर कुळवाच्या दोन ते तीन पाळ्या द्याव्या. त्याचप्रमाणे ओलावा टिकून राहण्यासाठी उताराला आडवी नांगरणी करावी. काडी कचरा वेचून लागवडीखालील शेताची स्वच्छता करून घ्यावी.
उन्हाळी ज्वारी खते:
ज्वारी पिकाला साधारणतः चार ते सहा बैलगाड्या चांगले कुजलेले शेणखत अथवा कंपोस्ट खत प्रती एकरी देऊन जमिनीत चांगले मिसळावे.
वाणांची निवड
उन्हाळी हंगामात आपणास दाण्याबरोबरच भरपूर कडबा उत्पादन गरजेचे आहे. त्यामुळे वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठात केलेल्या प्रयोगाच्या निष्कर्षानुसार शिफारशीत रब्बी सुधारीत वाणांचा उपयोग करावा. या वेळी पेरणीसाठी खरीप वाणांचा उपयोग केल्यास अपेक्षित उत्पन मिळत नाही. विशेषतः असे वाण वातावरणानुसार मर रोगाला बळी जाते. त्यामुळे शिफारशीत रब्बी वाणांचा उन्हाळी हंगामासाठी वापर करावा.
गहू लागवडीमध्ये जास्त ओंबी फुलण्यासाठी ,वाढण्यासाठी हे खत सर्वोत्तम आहे
वाणाची निवड :
रब्बी हंगामातील सुधारित वाण (जसे मालदांडी, परभणी मोती, फुले वसुधा, अकोला क्रांती) उन्हाळी हंगामासाठी सरस आढळून आले आहेत. या व्यतिरिक्त खरीप हंगामातील परभणी श्‍वेता, पीव्हीके ८०९ व गोड ज्वारीचे सुधारित वाण फुले अमृता, एसएसव्ही ८४, सीएसएच-२२ यांचीसुद्धा लागवड करता येईल.
उन्हाळी हंगामासाठी मालदांडी-३५-१ या लोकप्रसिद्ध वाणांबरोबरच परभणी मोती, परभणी ज्योती, फुले रेवती, फुले वसुधा व फुले यशोदा, तसेच अकोला क्रांती या वाणांचे बियाणे पेरणीसाठी निवडावी. बियाण्यासाठी पेरणी करणार असल्यास कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेले शुद्ध बियाणे वापरावे. तसेच विलगीकरणाचे योग्य अंतर राहिल, याची काळजी घ्यावी.
खरीप हंगामासाठी शिफारसीत व काळ्या ज्वारीस प्रतिकारक्षम पी. वी. के. ८०१ (परभणी श्‍वेता) या वाणाचीही बियाण्यासाठी निवड करता येते. यामुळे बियाण्यांचा आकार लहान राहत असला, तरी कणसातील एकूण बियांच्या संख्येमध्ये वाढ होते. खरीप हंगामात हे बियाणे हेक्टरी ७.५ किलो इतके पुरेसे होते. अशा बियानां पासून ९० टक्क्यांच्या वर उत्पादन होते.
उन्हाळी ज्वारी लागवड तंत्रज्ञान
उन्हाळी ज्वारी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. धान्‍य व कडब्‍याच्‍या रूपानेउन्हाळी ज्वारीची दुन्हीही उपयोग आहे. देशाची वाढती लोकसंख्‍या व दुभत्‍या जनावरांना लागणारा चारा तसेच जागतिक स्‍तरावरील अन्नधान्याची टंचाई लक्षात घेता कमीत कमी क्षेत्रावर रब्बी ज्वारीचे उत्पादन वाढविणे नितांत गरजेचे झाले आहे.
उन्हाळी ज्वारी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. धान्‍य व कडब्‍याच्‍या रूपाने उन्हाळी ज्वारीची दोन्हीही उपयोग आहे. देशाची वाढती लोकसंख्‍या व दुभत्‍या जनावरांना लागणारा चारा तसेच जागतिक स्‍तरावरील अन्नधान्याची टंचाई लक्षात घेता कमीत कमी क्षेत्रावर उन्हाळी ज्वारीचे उत्पादन वाढविणे नितांत गरजेचे झाले आहे. त्याकरिता सुधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून प्रती हेक्टरी पिकाची उत्पादन व उत्पादकता वाढवून देशाच्या अन्नधान्य उत्पनात आपला वाटा वाढविणे गरजेचे झाले आहे.
उन्हाळी ज्वारी लागवड तंत्रज्ञान या लेखाचाआधारे शेतकरी बांधवांना रब्बी ज्वारीचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घेता येईल. रब्बी ज्वारीच्या सुधारित वाणांची माहिती मिळेल. ज्वारी लागवडीचे शास्त्रोक्त तंत्रज्ञान उदा. हवामान, जमीन, बीजप्रक्रिया, पेरणी, लागवडीचा हंगाम, आंतरमशागत, खत व पाणी व्यवस्थापन, पिकाची काढणी, मळणी व उत्पादन याविषयीची सविस्तर माहिती मिळेल.
तुम्हीही शेतकरी असाल तर कमी खर्चात शेती करून हा सोपा व्यवसाय सुरू करा
ज्वारीचे उत्पादन :
जगातील ज्वारी उत्पादनात संयुक्त राष्ट्रसंघ हे आघाडीवर असून (सन 2021 च्या ग्लोबल आकडेवारीनुसार) ज्वारी उत्पादन 10846 मे.टन आहे तर जगात ज्वारी उत्पादनात वाटा 17.298 टक्के इतका आहे. तर नायजेरिया उत्पादन 6800 मे.टन, इथिओपिया उत्पादन 5200, सुदान उत्पादन 5000 मे.टन, मेक्सिको उत्पादन 4700 मे.टन तर भारताचे उत्पादन 4600 मे.टन असून तो जगात ज्वारी उत्पादनात सहाव्या क्रमांकावर आहे तर जगात ज्वारी उत्पादनात वाटा 7.337 टक्के इतका आहे.
ज्वारीचे उत्पादन महाराष्ट्राबरोबरच, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, गुजरात, मध्य प्रदेश व राजस्थान या सहा राज्यांत घेतले जाते. उत्तर प्रदेश, तमिळनाडू, हरियाणा, ओरिसा, केरळ व दिल्ली या राज्यांत थोड्याफार प्रमाणावर ज्वारीचे पीक घेतले जाते. ज्वारीचे पिकाचे 2020-21 मधील महाराष्ट्रातील लागवडीखालील क्षेत्र 1859.1 हेक्टर असून, ज्वारीचे उत्पादन 1906.6 टन एवढे आहे तर प्रती हेक्टरी उत्पादकता 1025.6 किलोग्रॅम/हेक्टर अशी आहे. (महाराष्ट्र शासन कृषि विभाग) असे असताना सुद्धा महाराष्ट्रातील ज्वारी पिकाची प्रती हेक्टरी उत्पादकता कमी आहे ते वाढवणे गरजेचे आहे.
उन्हाळी ज्वारी लागवड तंत्रज्ञानाचे घटक
जमीन :
रब्बी ज्वारी हे पीक मध्यम ते भारी जमिनीतील येणारे पीक असून खडकाळ व निचरा न होणाऱ्या जमिनीत हे पीक घेऊ नये.
हवामान :
उन्हाळी ज्वारी या पिकास उष्‍ण, कोरडे व दमट हवामान असेल तर पीक चांगले येते. परंतु तापमान सरासरी 40 सें. ग्रे. च्‍यावर व 10 अंश सें.ग्रे. च्या खाली आल्‍यानंतर ज्वारीच्या वाढीवर अनिष्‍ट परिणाम होतो व त्यात दाणे भरत नाहीत. त्याचप्रमाणे धुके 85 टक्के पेक्षा अधिक असणारी हवेतील आर्द्रता या घटकांचा ज्वारीच्या वाढीवर परिणाम होतो. साधारणपणे 300 ते 500 मी. मी. पाऊस पडणाऱ्या प्रदेशात रब्बी हंगामात ज्वारीची लागवड केली जाते.
RC प्रमाणेच मतदार कार्ड नवीन स्वरूपात दिसेल, बार कोडवरून संपूर्ण माहिती स्कॅन केली जाईल.
●उन्हाळी ज्वारीचे वाण :
उन्हाळी ज्वारीचे फुले चित्रा, फुले माऊली, परभणी मोती, मालदांडी, फुले यशोदा, परभणी ज्योती व फुले अनुराधा इ. रब्बी ज्वारीचे सुधारित व संकरित वाण असून हे वाण अधिक उत्पादनक्षम व रासायनिक खतांचा चांगला प्रतिसाद देणारे आहेत. या वाणापैकी कोणत्याही एका वाणाची निवड करावी.
● बीजप्रक्रिया :
उन्हाळी ज्वारीचे उत्पादन चांगले मिळावे व कीड व रोगांना पीक प्रतिकारक्षम राहील या उद्देशाने रब्बी ज्वारीस पेरणीपूर्वी करा बीजप्रक्रिया ज्वारीला पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करणे अत्यंत गरजेचे असते. यासाठी प्रतिहेक्‍टरी 10 किलो बियाणे वापरावे. पेरणीआधी प्रति किलो बियाण्यास 4 ग्रॅम गंधक (300 मेश) बीजप्रक्रिया करावी. यानंतर प्रति 10 किलो बियाण्यास 250 ग्रॅम ॲझोटोबॅक्‍टर व 250 ग्रॅम स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू खताची बीजप्रक्रिया करावी. त्यानंतर काही वेळाने पेरणीस सुरुवात करावी.
ताटांची योग्य संख्या :
उन्हाळी ज्वारीची पेरणी दोन ओळींतील अंतर ४५ सें.मी. (१८ इंच) ठेवून करावी. उगवणीनंतर तीन आठवड्यांनी दोन झाडातील अंतर १५ सें.मी. ठेवून विरळणी करावी व हेक्टरी ताटांची संख्या १,३५,००० ठेवावी
जमिनीची निवड ः
उन्हाळी ज्वारीच्या पेरणीसाठी शक्यतो मध्यम ते भारी जमिनीचे चयन करावे.
बीजप्रक्रिया ः
पेरणीपूर्वी बियाण्यास गंधक (३०० मेश) ४ ग्रॅम अथवा थायरम ३ ग्रॅम प्रतिकिलो बियाणे या प्रमाणात प्रक्रिया करावी. उन्हाळी ज्वारीच्या बियाण्यास थायामेथाेक्झाम (७०%) ३ ते ५ ग्रॅम प्रति किलो प्रक्रिया करावी. त्यामुळे खोडमाशीमुळे होणारी पोंगेमर कमी होऊन झाडाचा जोम वाढण्यास सुरुवात होते.
ताटांची योग्य संख्या व रुंदी पेरणी
उन्हाळी ज्वारी ही ओलिताखालीच घेतली जात असल्यामुळे व ओलाव्याचा कार्यक्षम वापर होण्यासाठी दोन ओळींतील अंतर ४५ सेंटिमीटर (१८ इंच) असावे. हेक्टरी १२ किलो बियाणे वापरणे आवश्यक असते.
●रासायनिक खताचा वापर
ओलिता खालील उन्हाळी ज्वारीसाठी ८०:४०:४० नत्र:स्फुरद:पालाश किलो प्रति हेक्टर घालावे. ही मात्रा मिश्र खतातून देणार असल्यास १०:२६:२६ मिश्र खत १५० किलो व ५० किलो युरिया पेरणीच्या वेळी व ५० किलो युरिया पेरणीनंतर ३० ते ४० दिवसांनी पाण्याच्या पाळीसोबत द्यावे.
●आंतर मशागत :
१५ दिवसांच्या अंतराने २ ते ३ कोळपण्या व एखादी निंदणी आवश्यक करावी.
●पाण्याचे व्यवस्थापन
उन्हाळी ज्वारीस सरासरी ५ ते ७ पाण्याच्या पाळ्या देण्याची आवश्यकता असते. पीक पाणीपाळीला उत्तम प्रतिसाद देते. खालील मुख्य वाढीच्या काळात पाण्याचे नियोजन करावे.
जोरदार वाढीचा काळ (पेरणीनंतर २५ ते ३५ दिवस) पोटरीत येण्याचा काळ (पेरणीनंतर ५५ ते ६० दिवस. फुलोरा येणाच्या कालावधी (पेरणीनंतर ७० ते ७५ दिवस) कणसात दाणे भरण्याचा कालावधी
रब्बी ज्वारी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. धान्‍य व कडब्‍याच्‍या रूपाने रब्बी ज्वारीची दोन उपयोग आहे. देशाची वाढती लोकसंख्‍या व दुभत्‍या जनावरांना लागणारा चारा तसेच जागतिक स्‍तरावरील अन्नधान्याची टंचाई लक्षात घेता कमीत कमी क्षेत्रावर रब्बी ज्वारीचे उत्पादन वाढविणे नितांत गरजेचे झाले आहे.
रब्बी ज्वारी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. धान्‍य व कडब्‍याच्‍या रूपाने रब्बी ज्वारीची दोन उपयोग आहे. देशाची वाढती लोकसंख्‍या व दुभत्‍या जनावरांना लागणारा चारा तसेच जागतिक स्‍तरावरील अन्नधान्याची टंचाई लक्षात घेता कमीत कमी क्षेत्रावर रब्बी ज्वारीचे उत्पादन वाढविणे नितांत गरजेचे झाले आहे. त्याकरिता सुधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून प्रती हेक्टरी पिकाचे उत्पादन व उत्पादकता वाढवून देशाच्या अन्नधान्य उत्पादनात आपला वाटा वाढविणे गरजेचे झाले आहे.
●रब्बी ज्वारी लागवड तंत्रज्ञान या लेखाआधारे शेतकरी बांधवांना रब्बी ज्वारीचे दर्जेदार उत्पादन घेता येईल. रब्बी ज्वारीच्या सुधारित वाणांची माहिती मिळेल. ज्वारी लागवडीचे शास्त्रोक्त तंत्रज्ञान उदा. हवामान, जमीन, बीजप्रक्रिया, पेरणी, लागवडीचा हंगाम, आंतरमशागत, खत व पाणी व्यवस्थापन, पिकाची काढणी, मळणी व उत्पादन याविषयी सविस्तर माहिती आहे.
●ज्वारीचे उत्पादन :
जगातील ज्वारी उत्पादनात संयुक्त राष्ट्रसंघ हे आघाडीवर असून (सन 2021 च्या ग्लोबल आकडेवारीनुसार) ज्वारी उत्पादन 10846 मे.टन आहे तर जगात ज्वारी उत्पादनात वाटा 17.298 टक्के इतका आहे. तर नायजेरिया उत्पादन 6800 मे.टन, इथिओपिया उत्पादन 5200, सुदान उत्पादन 5000 मे.टन, मेक्सिको उत्पादन 4700 मे.टन तर भारताचे उत्पादन 4600 मे.टन असून तो जगात ज्वारी उत्पादनात सहाव्या क्रमांकावर आहे तर जगात ज्वारी उत्पादनात वाटा 7.337 टक्के इतका आहे.
ज्वारीचे उत्पादन महाराष्ट्राबरोबरच, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, गुजरात, मध्य प्रदेश व राजस्थान या सहा राज्यांत घेतले जाते. उत्तर प्रदेश, तमिळनाडू, हरियाणा, ओरिसा, केरळ व दिल्ली या राज्यांत थोड्याफार प्रमाणावर ज्वारीचे पीक घेतले जाते. ज्वारीचे पिकाचे 2020-21 मधील महाराष्ट्रातील लागवडीखालील क्षेत्र 1859.1 हेक्टर असून, ज्वारीचे उत्पादन 1906.6 टन एवढे आहे तर प्रती हेक्टरी उत्पादकता 1025.6 किलोग्रॅम/हेक्टर अशी आहे. (महाराष्ट्र शासन कृषि विभाग) असे असताना सुद्धा महाराष्ट्रातील ज्वारी पिकाची प्रती हेक्टरी उत्पादकता कमी आहे ते वाढवणे गरजेचे आहे.
रब्बी ज्वारी लागवड तंत्रज्ञानाचे घटक
जमीन :
रब्बी ज्वारी हे पीक मध्यम ते भारी जमिनीतील येणारे पीक असून खडकाळ व निचरा न होणाऱ्या जमिनीत हे पीक घेऊ नये.
हवामान :
रब्बी ज्वारी या पिकास उष्‍ण, कोरडे व दमट हवामान असेल तर पीक चांगले येते. परंतु तापमान सरासरी 40 सें. ग्रे. च्‍यावर व 10 अंश सें.ग्रे. च्या खाली आल्‍यानंतर ज्वारीच्या वाढीवर अनिष्‍ट परिणाम होतो व त्यात दाणे भरत नाहीत. याचप्रमाणे धुके 85 टक्के पेक्षा अधिक असणारी हवेतील आर्द्रता या घटकांचा ज्वारीच्या वाढीवर परीनाम होतो. साधारणपणे 300 ते 500 मी. मी. पाऊस पडणाऱ्या प्रदेशात रब्बी हंगामात ज्वारीची पेरणी केली जाते.
रब्बी ज्वारीचे वाण :
रब्बी ज्वारीचे फुले चित्रा, फुले माऊली, परभणी मोती, मालदांडी, फुले यशोदा, परभणी ज्योती व फुले अनुराधा इ. रब्बी ज्वारीचे सुधारित व संकरित वाण असून हे वाण अधिक उत्पादनक्षम व रासायनिक खतांचा चांगला प्रतिसाद देणारे आहेत. या वानांन पैकी कोणत्याही एका वाणाची निवड करावी.
बीजप्रक्रिया :
रब्बी ज्वारीचे पीक चांगले मिळावे व कीड व रोगांना पीक प्रतिकारक्षम राहील या उद्देशाने ज्वारीला पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. रब्बी ज्वारीस पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करा यासाठी प्रतिहेक्‍टरी 10 किलो बियाणे लागते. पेरणीआधी प्रति किलो बियाण्यास 4 ग्रॅम गंधक (300 मेश) बीजप्रक्रिया करावी. यानंतर प्रति 10 किलो बियाण्यास 250 ग्रॅम ॲझोटोबॅक्‍टर व 250 ग्रॅम स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू खताची बीजप्रक्रिया करावी. त्यानंतर काही वेळाने पेरणीस सुरुवात करावी.
लागवडीचा हंगाम :
रब्बी ज्वारी हे गरजेचे अन्नधान्य व चाऱ्याचे पीक असल्यामुळे या पिकाची लागवड महाराष्ट्रात जास्त प्रमाणात करण्‍यात येते. रब्बी ज्वारीची पेरणी ही15 सप्‍टेंबर ते 15 ऑक्‍टोबर या कालावधी करावी. पेरणीस उशीर अथवा पाण्याची पुरेशी व्यवस्था असल्यास पेरणी नोव्हेंबरच्या पहिल्या पंधरवाड्यापर्यंत करावी.
पेरणी पद्धती :
रब्बी ज्वारीची पेरणी शक्यतो तिफणीने अन्यथा सुधारित दोन चाड्याच्‍या पाभरीने करता. कोरडवाहू भागात दोन ओळीतील अंतर 45 सें.मी. व दोन रोपातील अंतर 15 सें.मी. ठेवावे. बागायती क्षेत्राची पेरणी 45 x 12 सें.मी. अथवा 45 x 15 सें.मी. अंतरावर करावी.
रासायनिक खताचा वापर :
कोरडवाहू रब्बी ज्वारीसाठी हेक्टरी 40 किलो नत्र व 20 किलो स्फुरद पेरणी बरोबरच तर ओलिताखालील रब्बी ज्वारीसाठी 80 किलो नत्र, 40 किलो स्फुरद व 40 किलो पालाश वापरावे. त्यातील अर्धे नत्र व पूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीवेळेस व अर्धेनत्र 35 ते 40 दिवसांनी पाण्याच्या पाळीसोबत द्यावे. खत बियाणे खोल 12 सेंमीपर्यंत पेरून दिल्यास ओलाव्याचा कार्यक्षम वापर होतो. पेरणीआधी 750 किलो शेणखत अधिक 20 किलो नत्र हेक्टरी दिल्यास सुद्धा उत्तम फायदा होतो.
पाणी व्यवस्थापन :
रब्बी ज्वारी हे रब्बी हंगामात घेतले जाते व यानंतर उन्हाळी हंगाम सुरु होत असल्यामुळे ज्वारी पिकाला पाणी द्यावे लागते. यामुळे पीक वाढीच्या संवेदनशील अवस्‍थेत पिकांना आवशकतेनुसार एक पाणी द्यावे, ज्वारीची पोटरी अवस्था असताना एक संरक्षित पाणी द्यावे व पीक कणसावर आल्यास एक ते दोन पाणी दिल्याने उत्पादनात उत्तम वाढ होते.
आंतरमशागत :
अ) नांगे भरणे :
नांगे भरले नाहीत तर हेक्टरी झाडांची संख्या घट होऊन उत्पादन कमी होते. हे काम जितके लवकरकरणे शक्‍य आहे तेवढे लवकरच करावे. उशीरा नांगे भरले तर आधी उगवलेली रोपे व बी टाकून उगवलेली रोपे यांच्‍या वाढीत जास्त तफावत आढळून येते व त्यामुळे आधी पेरलेल्‍या रोपांच्‍या छायेचा अनिष्‍ट परिणाम नंतर उगवलेल्‍या रोपांवर होऊन त्‍यांची वाढ कमी होते व उत्पादन अत्यंत कमी होते म्हणून नांगे लगेचच भरणे फारच आवश्यक आहे.
ब) कोळपणी करणे :
पिकांची चांगली वाढ झाल्यानंतर ताबडतोब वापश्‍यावर पहिली कोळपणी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. त्यानंतर पीक 30 ते 35 दिवसांचे होईपर्यंत किमान दोन ते तीन वेळा कोळपणी करावी म्हणजे पीक तणविरहित राहील व कोळपणी केल्यामुळे वरचा मातीचा थर भुसभुशीत होऊन हवा मोकळी राहते. त्यामुळे पिकाची वाढ चांगली होते
क) खुरपणी करणे :
रब्बी ज्वारी या पिकातील तणे हे खुरपणी /निंदणी करून पीक तणविरहित ठेवावे.
ड) आच्‍छादनाचा वापर :
ज्वारी पिकातील ओलावा टिकवून ठेवण्‍याकरिता आच्छादन करावे लागते. आच्छादन करत असताना ऊसाचे पाचटाने, गवताचे, अथवा पॉलिथीन कागदाच्‍या साह्याने जमीन झाकण्‍याच्‍या पद्धतीस आच्छादन असे म्‍हणतात. एक हेक्टर क्षेत्रावर पाचटाचे आच्‍छादनाचा 10 सें.मी. उंचीचा थर देण्‍याकरीता 10 ते 12 टन पाचट पूर्ण होते. आच्छादन केल्यामुळे पिकास अवर्षणाचा ताण सहन करून उत्पादनात वाढ होते.
कापणी व मळणी :
रब्बी ज्वारीचे पीक जातीपरत्‍वे अंदाजे 110 ते 130 दिवस काढन्यास तयार होते. ज्वारीच्या कणसाचा दांडा पिवळा झाला व ताटाचा पाला वाळल्यास म्हणजे पीक तयार झाले असे समजून कापणी करावी. ज्वारी काढल्या नंतर कणसे चांगले तीन ते चार दिवस उन्‍हात वाळवून झाल्‍यावर त्याची मळणी यंत्राद्वारे मळणी करून घ्याने.
उत्पादन :
कोरडवाहू रब्बी ज्वारीचे हेक्टरी पीक सर्वसाधारण 18–20 क्विंटल उत्पादन मिळते तर बागायती रब्बी ज्वारीचे हेक्टरी पिक सर्वसाधारण 45–50 क्विंटल उत्पादन मिळते. त्‍याचबरोबर रब्बी कोरडवाहू क्षेत्रात धान्‍यांपेक्षा दुप्‍पट तर बागायतीत अडीच ते तीन पट कडब्‍याचे पीक मिळते.
ज्वारीचे पीक परिपक्व झाल्यानंतर कापणी व मळणी करावी. उन्हामध्ये चांगले वाळवून साठवणूक करावी साठवणुकीच्या वेळी ठाण्यातील ओलावा 10 ते 12 टक्क्यांच्या वर असू नये.
पीक संरक्षण:
ज्वारी पिकावर प्रादुर्भाव करणाऱ्या किडींचे व्यवस्थापन खालील प्रमाणे करता येते.
1. खोडमाशी: वेळेत पेरणी व पेरणीपूर्वी बीज प्रक्रिया करणे, प्रादुर्भाव झालेली रोपे काढून नष्ट करणे, प्रादुर्भाव जास्त असल्यास क्विनोलफॉस 25% प्रवाही प्रति पंप 30 मिली या प्रमाणात फवारणी करावी.
2. खोडकिड: प्रादुर्भावग्रस्त पानावरील अंडीपुंज पानासहित तोडून नष्ट करावेत. क्लोरपायरीफॉस 20% – 500 मिलि प्रती 200 लीटर पाण्यातून फवारावे.
3. मावा, तुडतुडे: ईमिडाक्लोप्रिड 17.8% – 40 मिलि अथवा डायमिथोएट 30% – 200 मिलि प्रती 200 लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
4. चिकटा, मावा: निंबोली अर्क 5% अथवा डायमिथोएट 30% – 200 मिलि प्रती 200 लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
तसेच ज्वारी पिकांवर विविध प्रकारचे रोग पडतात. त्यामध्ये करपा, तांबेरा व काणी इत्यादी मुख्य रोग दिसून येतात. या रोगांमुळे ज्वारी पिकांचे 30 ते 50 टक्के नुकसान होते. योग्यवेळी व योग्यपद्धतीने नियंत्रण केल्यास नक्कीच Jwari या पिकातून चांगले दर्जेदार उत्पादन मिळविता येते.
करपा: झायनेब 75% – 500 ग्रॅम / मॅनकोझेब 80% – 600 ग्रॅम प्रती 200 लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी
करावी. रिडोलिम एम. झेड या बुरशी नाशकाची 5 ग्रॅम प्रती लिटर पाणी या प्रमाणात फवारणी करून द्यावी.
तांबेरा: रोगग्रस्त झाडे व पाने नष्ट करावीत. झिंक सल्फेटची 0.5 टक्के याप्रमाणात फवारणी करावी. सल्फर या बुरशीनाशकाची 25 किलो पावडर प्रति हेक्टर या नुसार धुरळणी करावी.
काणी: पेरणी पूर्व बियाण्यास तीन ते चार ग्राम थायरम अथवा सल्फर (गंधक) इत्यादी बुरशी नाशकाची बीजप्रक्रिया करावी.